Bölüm 1: Parayla Kurduğumuz İlişki Neden Rasyonel Değil, Otobiyografiktir?

Finansal kararlar rasyonel değildir; otobiyografiktir.

Harcama veya birikim yapma eylemi, bir Excel tablosundaki artı/eksi kaleminden çok daha fazlasıdır. O eylem, ebeveynlerimizin kıtlık tecrübelerinin (kolektif hafıza), ilk işimizde yaşadığımız gelir şokunun (travma) ve geleceğe dair beslediğimiz (veya besleyemediğimiz) umutların (beklenti) karmaşık bir yansıması adeta.

Ancak biz bu karmaşık resmi, "X kuşağı tutumludur" veya "Z kuşağı risk alır" gibi tehlikeli basitleştirmelerle açıklamaya çalışıyoruz.

Bu karmaşayı anlamak için 'kuşak' etiketlerinden çok daha güçlü bir araca, daha kişisel bir lense ihtiyacımız var. Ben buna "Tasarruf Filtresi" diyorum.

Bu filtre, her birimizin paraya, riske ve geleceğe bakarken kullandığı kişisel "işletim sistemi" gibidir. Her deneyim, bu işletim sistemine yeni bir kod satırı ekler.

Bu analizin amacı da tam olarak bu: Bu filtreyi deşifre etmek. Peki, bu kişisel "Tasarruf Filtresi" tam olarak nasıl oluşuyor? Ve daha da önemlisi, 2001 krizini yaşamış birinin filtresiyle, finansal kararları TikTok 'influencer'larından öğrenen birinin filtresi nasıl bu kadar farklı çalışıyor?

Kuşak Efsanesi: Finansal Davranışta 'Burç Yorumlarını' Bırakmak

"'X kuşağı birikimci', 'Y kuşağı deneyimci', 'Z kuşağı yatırımcı'.

İş dünyası sunumlarının ve popüler makalelerin bu favori etiketleri, aslında rahatlatıcı birer kurgudan ibaret. Finansal davranış söz konusu olduğunda, bu genellemeler "Başak burcu titizdir" demekten farksız bir analitik derinliğe sahip.

Neden bu kadar tehlikeli? Çünkü bu basitleştirmeler, milyonlarca insanı tek bir 'kutuya' tıkıştırıyor. Aynı yıl doğmuş olmak, aynı travmaları, aynı başarıları, aynı kaygıları paylaştığımız anlamına mı gelir?

Şöyle düşünelim: 1995 doğumlu iki 'Z kuşağı' bireyi. Biri ailesinin iflasını izleyerek büyümüş (kişisel filtresine 'kıtlık' kodu eklendi). Diğeri, ailesinden aldığı destekle Silikon Vadisi hayalleri kuruyor (filtresinde 'fırsat' kodu var). İkisinin de risk algısı, borçlanma iştahı veya birikim refleksi "taban tabana zıt" olmayacak mı?

Kuşak etiketleri, asıl önemli olanı - yani o kişisel 'Tasarruf Filtresi'ni oluşturan benzersiz deneyimleri - görünmez kılar. Davranışı şekillendiren bu temel etkenleri (travma, fırsat, kriz) göz ardı edip sadece doğum yılına bakmak, analizi sığlaştırır. Asıl hikayeyi kaçırırız.

Finansal Kararları Şekillendiren Temel Etkiler

Peki, bu kişisel "Tasarruf Filtresi"ni kodlayan temel etkenler neler? Kuşak etiketlerini bir kenara bıraktığımızda, karşımıza bilimsel olarak kanıtlanmış iki büyük güç çıkıyor: Biri çok kişisel, diğeri kolektif.

1.⁠ ⁠Yaş Etkisi (Hayatın Mevsimleri):

Bu, hepimizin geçtiği doğal finansal döngüdür. Akademik olarak buna Yaşam Döngüsü Hipotezi (LCH) denir. Basitçe der ki: Finansal önceliklerimiz, hayatımızın hangi "mevsiminde" olduğumuza göre değişir.

İlkbahar (Gençlik): Kariyerin başı, gelir düşük. Öncelik eğitim, deneyim ve belki de ilk evin peşinatı. Burada tasarruftan çok "borçlanma" ve "yatırım" (kendine yatırım) vardır.

Yaz (Orta Yaş): Gelirin zirve yaptığı, kariyerin oturduğu "altın yıllar". Emeklilik için birikim yapma, varlık oluşturma (belki çocukların eğitimi) öncelik kazanır.

Sonbahar (Emeklilik): Aktif gelir durur. Artık "birikim" değil, biriktirilenleri "tüketme" evresi başlar.

Bu bir "X Kuşağı" davranışı değildir; bu, 45 yaşında olmanın, kariyerinin zirvesinde bulunmanın getirdiği evrensel bir finansal reflekstir.

2.⁠ ⁠Dönem Etkisi (Kolektif Şoklar):

İşte burası, işlerin karıştığı ve "filtrelerin" asıl karakterini kazandığı yer. Bu etki, sizin yaşınızdan bağımsız olarak, o an toplumdaki herkesi aynı anda vuran büyük "fırtınalardır".

Küresel krizler, hiperenflasyon tecrübeleri, salgın hastalıklar, teknolojik devrimler (internet veya kripto gibi)... Bunlar, o dönemi yaşayan herkesin "işletim sistemine" kalıcı bir kod yazar. Yüksek enflasyonun alım gücünü nasıl erittiğini bizzat tecrübe etmiş bir toplumun "Tasarruf Filtresi", gelecekteki belirsizliklere karşı kalıcı olarak daha yüksek bir 'kalkan' moduna geçer.

Formül Basit: Filtre = Mevsim x Fırtına

"Tasarruf Filtresi" dediğimiz o eşsiz mekanizma, bu iki gücün kesişiminde oluşur: Hayatınızın hangi 'mevsimindeyken' (Yaş Etkisi), hangi 'fırtınaya' (Dönem Etkisi) yakalandığınızdır.

Bu yüzden 1990'ların sonunda, "istikrarlı" bir ekonomide (o günlerin fırtınası buydu) kariyerine başlayan 25 yaşındaki birinin filtresi ile; 2020'lerde pandemi, 'gig' ekonomisi ve kripto-volatilitesi (bugünün fırtınası) ortasında 25 yaşına gelen birinin filtresinin aynı olması mümkün mü? 

Bu çerçeve, o 'burç yorumu' genellemelerinin neden çöktüğünü de netleştirir. Filtrenin mimarisi bu. Peki, bu mimariyi çalıştıran 'psikolojik motor' ne? Neden biriktiriyoruz (ya da biriktiremiyoruz)?