Peki, bu "Tasarruf Filtresi"nin içinde tam olarak ne var? Hangi psikolojik motorlar onu çalıştırıyor?

Bireylerin neden ve nasıl tasarruf ettiğini açıklayan teoriler rasyonel bir 'plan' sunar, ancak gerçek dünyanın 'fırtınaları' (belirsizlikler ve riskler) bu planı sürekli test eder.

International Journal of Consumer Studies'de yayımlanan Huang ve meslektaşlarının (2025) kapsamlı literatür taramasına göre, filtremizi çalıştıran iki temel 'işlemci' öne çıkıyor:

1.⁠ ⁠Geleceği Planlamak (Yaşam Döngüsü Hipotezi - LCH): Bu, hanehalkı tasarruflarını açıklamada en baskın model. Filtrenin rasyonel planlayıcısıdır. Huang’in taramasına göre LCH, literatürdeki tüm tasarruf çalışmalarının neredeyse yüzde 40’ında kullanılan temel teoridir. Bireylerin yaşamları boyunca tüketimlerini dengelediğini varsayar: Gençlik yıllarında (gelir düşükken) borçlanır, orta yaşlarda (gelir zirvedeyken) emeklilik için birikim yapar ve emeklilikte bu birikimleri tüketirler.

2.⁠ ⁠Belirsizliğe Hazırlanmak (İhtiyati Tasarruf Teorisi - PST): Bu, literatürdeki en yaygın ikinci model ve filtrenin "alarm" sistemidir. LCH’den hemen sonra neredeyse yüzde 28’lik bir kullanım oranıyla gelir. Tasarrufun sadece emeklilik gibi öngörülebilir bir 'plan' için değil, aynı zamanda gelecekteki 'şoklara' (iş kaybı, sağlık sorunları, ani gelir düşüşü) karşı bir 'kalkan' olarak yapıldığını vurgular. Ekonomik belirsizlik arttıkça, bu motor daha hızlı çalışır.

Bu teoriler, "Tasarruf Filtresi"nin içsel mekanizmasını oluşturur. Yaşam Döngüsü (LCH) filtrenin beklentilerini, İhtiyati Tasarruf (PST) ise filtrenin belirsizliğe karşı hassasiyetini belirler.

Alarmı Ne Tetikler? Filtreyi Aktive Eden Makro Koşullar

Teorik modeller niyetimizi açıklar, ancak "fırtınalar" (makroekonomik koşullar) bu niyetin şiddetini belirler. O "ihtiyat" alarmı ne zaman devreye girer?

Aynı literatür taraması (Huang vd., 2025), bu alarmı tetikleyen iki ana faktörü de yüzdeleriyle ortaya koyuyor:

Gelir Belirsizliği (Literatürde %14.48 ile en sık atıf): "Gelecek ay ne kazanacağım?" sorusunun cevabı ne kadar belirsizse, bireyler olası negatif şoklara karşı o kadar fazla tasarruf eder. Özellikle "gig" ekonomisindeki serbest çalışanlar veya güvencesiz işlerde olanlar için bu, filtrenin ana ayarı haline gelir.

Yüksek İşsizlik Riski (Literatürde %8.97 ile atıf): Ekonomik durgunluk dönemlerinde iş güvencesi azaldıkça, insanlar gelir kaybı riskine karşı bir "tampon" (buffer) oluşturmak amacıyla birikimlerini artırma eğilimine girer.

Belirsizliğin gücünü görmek için Kore örneğine bakmak yeterli: COVID sonrası hanehalkı harcanabilir geliri artmasına rağmen, 'Dönem Etkisi' (kriz travması) o kadar güçlüydü ki, ihtiyati tasarruflar kalıcı olarak arttı. Yani 'fırtına' korkusu, cüzdandaki paraya baskın çıktı.

Ancak, rasyonel bir "plan" (LCH) yapmak veya yaklaşan "fırtınayı" (PST) doğru okumak, sadece ekonomik koşulları görmekle olmaz. Aynı zamanda o koşulları 'deşifre' edebilmekle de ilgilidir.

Teknoloji ise tek başına sihirli bir değnek değildir. O 'rasyonel motorların' (LCH ve PST) çalışmaya başlaması için kritik bir bilişsel altyapı gerekir. Bu da bizi filtrenin en kritik bileşenine getiriyor: Finansal Okuryazarlık.

Melis Eryiğit Samir